Thomas Eugene Wilber: Hành trình hàn gắn quan hệ Việt - Mỹ từ kỷ vật của cha

Mang theo tâm nguyện của cha - Trung tá hải quân Mỹ Walter Eugene Wilber, cựu tù binh Hỏa Lò - Thomas Eugene Wilber đến Việt Nam lần đầu năm 2014 và đến cuối năm 2023 đã có 43 lần trở lại. Tìm đến Hỏa Lò từ ký ức gia đình, nhưng ở đó, ông nhận ra một ý nghĩa lớn hơn: hành trình hàn gắn và khả năng chữa lành bằng thời gian cùng lòng nhân ái.

Michelle Bachelet và khúc ca hữu nghị Việt Nam - Chile

Botz László - Sĩ quan Hungary và sứ mệnh quốc tế tại Việt Nam

Những kỷ vật của cha

Tháng 12/2023, trong không gian trưng bày “Thang âm cuộc chiến” tại Di tích Nhà tù Hỏa Lò, kỷ niệm 51 năm Chiến thắng “Hà Nội - Điện Biên Phủ trên không” và 50 năm trao trả phi công Mỹ, Thomas Eugene Wilber dừng lại rất lâu trước những bức ảnh tư liệu về sự nhân đạo của người Việt dành cho tù binh Mỹ. Trong số đó, có hình cha ông khi 45 tuổi.

Thomas đến Việt Nam lần đầu năm 2014 để thực hiện ước nguyện chưa kịp hoàn thành của cha: trở lại Việt Nam, thăm Hỏa Lò. Từ đó, ông thường xuyên trở lại; đến cuối năm 2023, con số là 43. Mỗi lần đặt chân vào di tích, ông nói như "được kết nối với những bước chân của cha mình hơn nửa thế kỷ trước, như được trở về nhà". Với Thomas, Hỏa Lò đã trở thành ngôi nhà thứ hai.

Ông Thomas Eugene Wilber bên những bức ảnh về cha mình tại trưng bày chuyên đề “Thang âm cuộc chiến” của Di tích Nhà tù Hỏa Lò, tháng 12/2023. (Ảnh: Di tích Nhà tù Hỏa Lò)

Trao đổi với báo chí Việt Nam, Thomas kể: khi cha bị giam tại Hỏa Lò, gia đình "không một chút lo lắng nào" vì thường xuyên nhận được tin tức, biết cha được đối xử nhân đạo, từ thức ăn, đồ dùng cá nhân đến chăm sóc y tế. Ông nhớ mãi bản ghi âm phát trên Đài Phát thanh Hà Nội, trong đó ông được cha chúc mừng sinh nhật và kết lại bằng ba chữ: "Bố vẫn ổn".

"Đến bây giờ tôi vẫn giữ đoạn ghi âm đó trên iPhone và thường mở ra nghe, đặc biệt là đoạn "Bố vẫn ổn", ông nói.

Theo Thomas, cha ông kể rằng trong những ngày đầu giam giữ, tinh thần ông không ổn định. Một chiếc lông chim bay vào ô cửa sổ, ông nhặt lên, tung rồi bắt lại, lặp đi lặp lại cho đến khi tâm trí bình ổn hơn. Từ đó, ông suy nghĩ về cuộc chiến, về những người Việt Nam đã gặp, và quyết định lên tiếng phản đối chiến tranh. Tại các buổi trả lời phỏng vấn báo giới quốc tế và nước Mỹ sau này, Walter luôn khẳng định:"Việc rất nhiều tổ chức chống chiến tranh Việt Nam và hàng triệu công dân yêu chuộng hòa bình đang đấu tranh để kết thúc sớm cuộc chiến tranh này đã mang lại cho tôi niềm vui sướng. Tôi không bị tra tấn mặc dù được đối xử không được thân thiện lắm. Tôi không hề bị đánh đập hay bị đối xử tàn nhẫn như những gì chúng tôi tưởng tượng trước đó".

Tư liệu lưu tại Di tích Nhà tù Hỏa Lò cho biết: ngày 16/6/1968, Trung tá hải quân Walter Eugene Wilber tham chiến tại Đông Nam Á, lái F-4J Phantom II ném bom miền Bắc Việt Nam. Chiếc máy bay bị phi công Đinh Tôn (MiG-21) bắn rơi tại Đô Lương (Nghệ An). Đồng đội của ông tử nạn, còn ông nhảy dù xuống cánh đồng xã Thanh Tiên, huyện Thanh Chương. Bị bắt và chuyển về nhà tù Hỏa Lò, ông trải qua 5 năm giam giữ song được đối xử nhân đạo, khoan dung. Ngày 12/2/1973, ông được trao trả tại sân bay Gia Lâm, Hà Nội. Những vật dụng đã dùng tại trại giam được ông mang về Mỹ và giữ gìn cẩn thận.

Phi công Walter Eugene Wilber (ở giữa) trong thời kỳ bị giam tại trại giam Hỏa Lò, Hà Nội nhận ảnh và đồ dùng sinh hoạt do gia đình gửi sang. (Ảnh tư liệu: KT)

Trong thời gian ở Hỏa Lò, Walter viết nhiều thư về cho gia đình. Một bức thư gửi con trai cả khi bước sang tuổi 17, dịp Giáng sinh 1970, hiện còn lưu giữ tại Di tích. Trong thư, ông nhắn nhủ: “Tuổi 17 là khoảng thời gian thật vui. Chân trời đang rộng mở ra trước mắt và con sẽ trở nên tự tin hơn. Đừng bỏ lỡ bất cứ ngày vui nào của tuổi trẻ, thế nhưng vẫn phải tiếp tục rèn luyện thân thể và tâm trí của mình, đặc biệt là học cách suy nghĩ và giải quyết các vấn đề. Hãy thành thật, nhưng đừng trở nên sợ hãi trước đám đông. Bố không biết gửi cho con thứ gì ngoài tình yêu của bố và những lời chúc tốt lành nhất".

Những vật dụng Walter từng dùng: chiếc ca sắt tráng men, quần áo, bao diêm, thư từ… nay vẫn được lưu giữ tại Hỏa Lò. Gia đình Wilber đã nhiều lần trao tặng kỷ vật cho Di tích: thư gửi vợ con, băng ghi âm phỏng vấn, các tập báo cũ và mảnh giấy gói quà do cậu bé Thomas 12 tuổi từng dùng để gửi bưu phẩm cho cha.

Chiếc ca sắt tráng men - sản phẩm Nhà máy Sắt tráng men - Nhôm Hải Phòng - được Walter dùng hàng ngày để uống nước hoặc pha cà phê. Cà phê do gia đình tiếp tế, được trại giữ và cấp phát dần. Do sử dụng lâu năm, nắp và đáy ca bị sứt men.

Ngay lần đầu đến Hỏa Lò, Thomas đã bật khóc khi thấy bức ảnh cha nhận bưu phẩm - chính là gói quà ông từng tự tay gói năm 1972. Ông còn tìm lại được bức thư cha gửi cho anh trai. Thư năm ấy không gửi được, chỉ thu âm phát trên đài. Gần 50 năm sau, khi trở lại Việt Nam, Thomas tình cờ được cán bộ Hỏa Lò cho biết lá thư vẫn còn. Ông chụp lại, in ra và gửi cho anh trai. Bây giờ, bức thư ấy được treo trang trọng trên tường nhà.

Hành trình hàn gắn của con

Chia sẻ với báo chí, Thomas kể, khi ở Hỏa Lò, cha ông từng giúp quản giáo học tiếng Anh, đổi lại người đó dạy ông tiếng Việt. Thomas cũng nhận được một cuốn sổ ghi những câu thành ngữ và cách người Mỹ giao tiếp tiếng Việt với nhân viên nhà tù. "Khi ngắm nhìn những bức ảnh, tôi thấy ông cười rất tươi. Điều đó giúp tôi hiểu rằng ông đang cố gắng làm mọi việc để phát triển quan hệ giữa những tù nhân Mỹ và người trông coi tù nhân tại Nhà tù Hỏa Lò", ông nói.

Wilber cha và con năm 2015 cùng chiếc bình hoa làm từ xác máy bay Mỹ mang về từ Việt Nam.

Không chỉ lưu giữ ký ức của cha, Thomas còn tìm kiếm và trao tặng kỷ vật của nhiều cựu phi công Mỹ khác từng ở Hỏa Lò. Ông cũng gặp gỡ gia đình Đại tá Đinh Tôn - người bắn rơi máy bay cha ông, Đại tá Nguyễn Văn Sửu - phi công cùng thời, và nhiều cán bộ, nhân viên bảo tàng Việt Nam.

"Điều bất ngờ là trải qua hành trình ấy, chính tôi cũng đã thay đổi sau khi đến Việt Nam. Sau khi tiếp xúc với rất nhiều người Việt Nam thì tôi hiểu ra rằng, một trong những lý do quan trọng và sâu thẳm nhất cho hành trình tìm kiếm thông tin với tôi là để duy trì mối quan hệ tốt đẹp giữa người Mỹ và người Việt Nam. Tôi không có đủ từ ngữ để diễn đạt nhưng có thể khái quát chính sự nhân văn của con người và văn hóa Việt Nam thôi thúc tôi càng muốn tìm hiểu nhiều hơn về hành trình lịch sử của hai dân tộc", Thomas chia sẻ.

Sau hơn 40 lần trở lại, Thomas không còn là vị khách mà trở thành người bạn của Di tích Nhà tù Hỏa Lò. Ông cảm ơn sự đối xử nhân đạo dành cho cha và các phi công Mỹ, tiếp tục trở lại để giữ gìn ký ức chiến tranh bằng ngôn ngữ của kỷ vật.

Năm 2015, ông Thomas trở lại Nghệ An thăm gia đình ông Bùi Bác Văn, một trong những người đã cứu sống cha mình. (Ảnh: Báo VietNamNet)

"Người Việt Nam đối xử bình đẳng, tất cả mọi người như nhau. Kể cả trong những tình huống khó khăn nhất, người Việt Nam vẫn dành sự tôn trọng cho người của dân tộc khác. Việt Nam là ví dụ điển hình của việc có được quan hệ tốt với các quốc gia khác mà vẫn giữ được bản sắc đặc trưng của mình", ông nói.

Từ hành động phản chiến và những câu chuyện, kỷ vật của cha mình, Thomas Eugene Wilber trở thành nhà nghiên cứu độc lập về Việt Nam. Từ năm 2015 đến nay, ông đã trao nhiều kỷ vật chiến tranh của các cựu binh Mỹ tặng Ban quản lý Di tích Nhà tù Hỏa Lò. Ông là khách mời truyền cảm hứng khi tham gia nhiều cuộc triển lãm, trưng bày chuyên đề và chương trình giao lưu nhân vật tại Di tích nhà tù Hỏa Lò. Ông là tác giả của nhiều cuốn sách: “Tù binh bất đồng chính kiến - Từ Nhà tù Hỏa Lò đến nước Mỹ hôm nay”, "Tù binh Mỹ vì hòa bình: Cuộc chiến trong lòng nước Mỹ"... Ông cũng đại diện một tổ chức phi chính phủ có trụ sở tại Mỹ hoạt động trong các dự án nhân đạo với các tổ chức Việt Nam.

Pedro da Oliveira: Từ giảng đường Sao Paulo tới nhịp cầu gắn kết Việt Nam - Brazil

Những người bạn Thụy Sĩ và lá cờ Việt Nam trên đỉnh Nhà thờ Đức Bà Paris